Ik las ergens de uitspraak dat de kerk filosofie werd toen ze in Griekenland kwam, wet toen ze in Rome arriveerde en business toen ze ten laatste in Amerika verscheen. Volgens mij zit er veel waarheid in deze uitspraak. Het christendom is een bewegelijke godsdienst, die vanaf begin de missie heeft gekend om het goede nieuws van Jezus over de ganse aardbol te verspreiden. Op die missie is de kerk niet bang om echt de kleur en de vorm aan te nemen van de cultuur die ze voor Christus wil winnen. Dat is het principe ‘voor de Joden een Jood en voor de Grieken een Griek worden’, zoals de eerste grote missionaris van het christendom, de apostel Paulus, het onder woorden bracht (1 Korinthiërs 9:19-22).

Dit principe is zowel de kracht als de zwakte van de kerk. Zeker wanneer ze verbonden raakt met de macht en een dominante plek in een cultuur gaat innemen, kan ze zoveel van die cultuur in zich opnemen dat ze haar eigenheid verliest en haar oorsprong verloochent. Dat is vaak gebeurd: Christus die als een Germaanse Held en Krijger of een esoterische wijsheidsleraar uit het Oosten wordt verstaan en vereerd. Of de kerk die langzaam de vorm van een Romeins bestuursapparaat aanneemt. Of de evangelisten die zich voordoen als ordinaire verkopers van het beste spirituele product ever en een kerk runnen naar kapitalistisch model (gericht op groei en winst).

Daarom blijft de kerk geroepen tot hervorming of reformatie. Hervorming is niet een simpel terugkeren naar de bron en het weer gaan doen zoals het in een gouden tijd gedaan zou zijn. Het is ook geen deel van het proces van vooruitgang en vernieuwing, op basis van het moderne westerse dogma dat de mensheid altijd vooruit gaat of zou moeten gaan. Het is de noodzakelijke kritiek op de bestaande vormen van geloof en kerk, getoetst aan de bron waarmee het allemaal is begonnen: Christus zoals Hij aan ons verschijnt in de bijbelse geschriften.

Het is lastig en grappig tegelijk dat ook het verlangen naar hervorming vaak de vorm aanneemt van de cultuur waarin gelovigen leven. Ook vandaag leeft er in de westerse kerken een breedgedragen besef dat het met de kerk anders moet. En wij — beoefenaars van memo’s, zoals de Amerikaanse theoloog Walter Brueggemann de westerse mens typeert — vormen commissies, maken beleid en strategie, zoeken naar behoeften en doelgroepen, vergaderen en organiseren. Zo werken we in de vormen en met de instrumenten van kapitalisme, democratie en bureaucratie van de 21e eeuw aan hervorming. We zijn immers kinderen van onze tijd.

Toch lijkt dit niet genoeg. Mij trof in een boek van de historicus Heiko Oberman over de reformator Martin Luther dat deze volgens Oberman geen plan of programma voor de reformatie had. Luther zelf verstond de reformatie als een gebeuren waaraan ook hij was overgeleverd en dat hem van hogerhand overkwam. Daarmee brak de reformatie het Europese christendom van die dagen open en stuk — kritisch en oordelend, maar ook bevrijdend. Dat lijkt mij een kenmerk van echte reformatie — of ze nu klein in levens van individuele mensen of een kerkgemeenschap of groter in een kerk of samenleving plaatsvindt. De religieuze, sociale of culturele vorm waarin het leven is bekneld geraakt moet doorbroken worden, zodat er een andere vorm geboren kan worden. Die doorbraak en geboorte komt van een andere kant, van God. Dat is de pijnlijke, maar bevrijdende ervaring van reformatie. Ik blijf erop hopen in onze tijd.

Heiko A. Oberman, Luther: mens tussen God en duivel (Kok 1988) p. 310.
Deze post verscheen ook op refo2017.be en in het Nederlands Dagblad

Afbeelding: Rijksmuseum Amsterdam, ‘De Bijbel op de weegschaal’